Wymogi nakazujące pozyskiwanie energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych wymuszają aktywny udział w rozbudowie tego sektora. Jednocześnie dostępne innowacyjne technologie pozwalają na jego prężny rozwój. Obecnie na świecie obok elektrowni wiatrowych obserwuje się również wzrost udziału farm fotowoltaicznych. W Polsce zainteresowanie inwestorów energetyką słoneczną jest stosunkowo nowym zjawiskiem, niemniej jednak perspektywy rozwoju tej branży są spore i prognozuje się, że ten sposób pozyskiwania energii będzie w przyszłości odgrywał coraz większą rolę.
Wiadomym nie od dziś jest, że każda działalność człowieka związana z budową i tworzeniem nowej infrastruktury oddziaływuje na środowisko. Oddziaływanie to w zależności od skali prognozowanych i przebadanych efektów (negatywnych) należy na możliwie jak najwcześniejszym etapie eliminować i/lub minimalizować. Fakt ten skłania do skupienia się na kwestiach przyrodniczych i ocenie w jaki sposób powstające farmy fotowoltaiczne mogą wpływać na poszczególne elementy środowiska przyrodniczego i wypracowania standardów postępowania oraz dobrych praktyk, które pozwolą na skuteczny rozwój sektora przy jednoczesnym poszanowaniu i ochronie zasobów przyrodniczych.
W Polsce jeszcze do niedawna tematyka budowy farm fotowoltaicznych nie była podejmowana przez inwestorów, stąd brak jakichkolwiek wytycznych, zbioru dobrych praktyk. Na początku br. ukazał się pierwszy artykuł popularno-naukowy (Tryjanowski, Łuczak, 2013) poruszający tematykę wpływu elektrowni słonecznych na środowisko przyrodnicze i środków minimalizujących potencjalnie negatywny wpływ tych inwestycji na ptaki, czerpiący głównie z raportu RSPB (Scrase, 2011).
W tym miejscu nierozumiejący w pełni konieczności działań mających na celu ochronę przyrody, obawiając się: blokowania inwestycji czy wydłużenia procedery uzyskiwania pozwolenia na ich realizację i zwiększonych kosztów na pewno zaoponują, twierdząc że ten rodzaj inwestycji w żaden sposób nie oddziaływuje negatywnie na przyrodę. To jednak błędne rozumowanie, nie uwzględniające możliwości rozwoju branży z równoczesną dbałością o zachowanie zasobów przyrodniczych. A uwzględnianie aspektów ochrony przyrody w trakcie planowania inwestycji fotowoltaicznych wcale nie musi oznaczać wzmożonych nakładów pieniężnych, wydłużonej procedury czy ograniczeń doprowadzających inwestycje do ruiny.
Jak więc chcąc rozwijać branżę fotowoltaiczną chronić przyrodę i nie narażać się na opór przyrodników? Wystarczy zaczerpnąć trochę dobrych praktyk od zagranicznych prekursorów w tej branży, którzy w ciągu ostatnich kilku lat wypracowali sobie pewne stanowisko w tej kwestii. Na ten moment najbardziej zaawansowanymi krajami jeśli chodzi o komercyjne inwestycje fotowoltaiczne są przede wszystkim Niemcy, za nimi Hiszpania, Francja i Wielka Brytania. Realizując swoje inwestycje opracowali wytyczne, których uwzględnianie przy planowaniu lokalizacji parków fotowoltaicznych obniża ryzyko wystąpienia negatywnego ich oddziaływania na środowisko przyrodnicze.
Jakie jest więc ryzyko negatywnego oddziaływania i jakie rekomendacje wypracowane w oparciu o doświadczenia w tej branży możemy zaczerpnąć od naszych zagranicznych prekursorów?
Negatywnego oddziaływania można się spodziewać w odniesieniu do dzikich gatunków. Problem będzie dotyczył głównie ptaków i owadów a zależny będzie w znacznej mierze od lokalizacji inwestycji fotowoltaicznych.
I tak w przypadku ptaków zajęcie terenów rolniczych będzie skutkowało bezpośrednią utratą siedlisk lęgowych przede wszystkim dla gatunków gniazdujących na ziemi. Znacznie mniejsze straty będą w przypadku pól uprawnych lub ugorów, większe w przypadku różnego rodzaju łąk, charakteryzujących się znacznie większą różnorodnością awifauny lęgowej. Najwięcej wątpliwości pojawi się w przypadku urodzajnych łąk gdzie można spodziewać się żerowania gatunków kluczowych (np. strefowych takich jak orlik krzykliwy, których areały żerowiskowe są duże a jednocześnie liczba odpowiednich żerowisk jest niewielka i ciągle spada, co jest główną przyczyną obserwowanego spadku liczebności krajowej populacji) i gniazdowania gatunków rzadkich, średniolicznych i zagrożonych. Te same wątpliwości pojawią się w przypadku łąk i obszarów przewidzianych pod farmy fotowoltaiczne, zlokalizowanych w sąsiedztwie obszarów mokradłowych oraz różnego rodzaju zbiorników wodnych, gdzie można się spodziewać gniazdowania znacznie większej liczby gatunków (również niejednokrotnie rzadkich i zagrożonych). W tym przypadku, poza bezpośrednią utratą lub fragmentacją siedlisk prowadzącą do opuszczenia miejsc gniazdowania można spodziewać się kolizji ptaków z panelami fotowoltaicznymi, przy próbie lądowania na panelach, które wskutek efektu odbicia lustrzanego będą imitowały taflę wody. W tym miejscu należy zaznaczyć, że nie chodzi o odbijanie światła słonecznego, przed czym chronią stosowane obecnie w większości paneli warstwy antyrefleksyjne, tylko odbijanie na zasadzie lustra elementów otoczenia, np.: chmur (podobnie jak w przypadku okiem). Z publikowanych danych wynika, że odbicie światła z modułów fotowoltaicznych jest znacznie mniej intensywne niż w przypadku innych materiałów i wynosi mniej niż 30 %, podczas gdy szyby samochodowe odbijają go ok. 45% a farby metaliczne używane w motoryzacji ponad 70% (Protogeropoulos & Zachariou, 2010). Odbijanie otoczenia na zasadzie efektu lustra przez szklane lub przezroczyste powierzchnie (np. szyby) jest dobrze rozpoznaną i badaną od wielu lat przyczyną kolizji wielu gatunków ptaków, które nie potrafią zidentyfikować takich powierzchni jako przeszkody i ulegają kolizjom. Uważa się powszechnie, że takie kolizje z powierzchniami przezroczystymi lub odbijającymi są drugą najważniejsza przyczyną śmiertelności wśród populacji ptaków (Klem, 2009). Brak w chwili obecnej danych wskazujących na kolizyjność paneli fotowoltaicznych spowodowaną efektem lustrzanym jest jednak bardziej kwestią braku badań w tej tematyce niż faktycznym brakiem ryzyka wystąpienia kolizji, na które w przypadku farm fotowoltaicznych mogą być narażone przede wszystkim ptaki wodne.
Problem odbicia może również dotyczyć owadów składających jaja w wodzie (np. jętki, widelnice), które również mogą traktować panele jako obiekty wodne i składać na nich jaja, co w efekcie może oznaczać znaczny spadek sukcesu rozrodczego owadów a co za tym idzie ograniczenie zasobów pokarmowych dla ptaków. Problem ten jednak wydaje się dość łatwy do wyeliminowania poprzez stosowanie paneli posiadających białe granice i białe paski podziału, które zmniejszają znacznie przyciąganie bezkręgowców wodnych (Horváth et al., 2010).
Kolejne potencjalne negatywne oddziaływanie związane jest z koniecznością odprowadzania pozyskanej energii. Budowa nowych linii energetycznych, w szczególności w sąsiedztwie obszarów wykorzystywanych intensywnie przez ptaki może znacznie zwiększyć ich śmiertelność w wyniku kolizji z elementami linii i porażenia prądem. Problem ten jest dość powszechnie znany i dotyczy wszystkich lotnych gatunków ptaków, przy czym największe straty notowane są w przypadku bocianów, żurawi, chruścieli, ptaków szponiastych i sów oraz ptaków migrujących nocą (Nipkov, 2003). Tylko w przypadku ptaków szponiastych i sów linie napowietrzne są przyczyną aż 42 % wszystkich notowanych kolizji ze skutkiem śmiertelnym (Anderwald, 2009). Stąd zalecenia aby wszelkie naziemne linie energetyczne, kable i słupy były projektowane w ten sposób, by zminimalizować ryzyko porażenia prądem i kolizji a w miejscach gdzie ptaki narażone są na kolizje planować poprowadzenie linii energetycznych pod ziemią.
Doświadczenia niemieckie, gdzie rozwój energetyki odnawialnej poprzez wykorzystanie farm fotowoltaicznych jest bardzo zaawansowany, pokazują, że omijane są tereny chronione (uznawane za wrażliwe pod kątem przyrodniczym a więc: obszary Natura 2000, parki narodowe, rezerwaty przyrody) i że bez większych obaw możemy planować lokalizację farm fotowoltaicznych na obszarach zindustrializowanych, już zdegradowanych i zabudowanych przez człowieka, a więc: obszarach wcześniej wykorzystywanych w celach wojskowych, przemysłowych, mieszkaniowych, handlowych, na obszarach po dawnych składowiskach odpadów, wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych takich jak autostrady czy drogi szybkiego ruchu, na obszarach wykorzystywanych jako grunty orne (Peschel, 2010).
Nasi zachodni sąsiedzi wskazują równocześnie, że istotnym elementem w toku procesu planowania i zatwierdzania lokalizacji inwestycji fotowoltaicznych jest konsultacja ze specjalistami/organami odpowiedzialnymi za ochronę przyrody, gdyż pozwala to w znacznej mierze tak zaplanować inwestycję aby wyeliminować jej potencjalne negatywne skutki na gatunki chronione.
Na co więc zwrócić uwagę przy planowaniu inwestycji fotowoltaicznej?
- Unikać przy wyborze lokalizacji obszarów prawnie chronionych;
- W przypadku lokalizacji farmy fotowoltaicznej na obszarach łąk i/lub w sąsiedztwie obszarów wodno-błotnych i zbiorników wodnych skonsultować się z ornitologami, w celu takiego zaprojektowania inwestycji aby wyeliminować lub zminimalizować potencjalnie negatywne oddziaływanie na awifaunę;
- Stosować panele fotowoltaiczne wyposażone w warstwy antyrefleksyjne, skutkujące brakiem efektu odbicia światła oraz panele posiadających białe granice i białe paski podziału, które zmniejszają znacznie przyciąganie bezkręgowców wodnych;
- Prace związane z budową prowadzić poza okresem lęgowym ptaków*
*Zgodnie Rozporządzeniem Ministra z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt zabronione jest niszczenie siedlisk i ostoi oraz gniazd gatunków chronionych a terminy i sposoby wykonywania prac budowlanych muszą być dostosowane tak aby zminimalizować ich wpływ na biologię poszczególnych gatunków i ich siedliska. - W taki sposób projektować budowę nowych linii napowietrznych i słupów aby możliwie w największym stopniu eliminować w przypadku ptaków możliwość kolizji i porażenia prądem.
Literatura:
- Anderwald D. 2009. Przyczyny śmiertelności ptaków szponiastych i sów na podstawie analizy danych „Kartoteki ptaków martwych i osłabionych” Komitetu Ochrony Orłów. Studia i materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej 3(22): 125-151.
- Horváth G. et al. 2010. Reducing the maladaptive attractiveness of solar panels to polarotactic insects. Conservation Biology 24:6, 1644-1653.
- Klem A. 2009. Avian mortality and windows: the secondo lar gest human Skurce of Bird mortality on earth. Proceedings of the 4th International Partners in Flight Conerence: Tundra to Tropics: 244-251.
- Tryjanowski P, Łuczak A. 2013. Wpływ elektrowni słonecznych na środowisko przyrodnicze. Czysta Energia 1/2013.
- Peschel T. 2010. Solar parks –Opportunities for Biodiversity. A report on biodiversity in and around ground-mounted photovoltaic plants. Renews Special, issue 45.
- Protogeropoulos C, Zachariou A. 2010. Photovoltanic module laboratory reflectivity measurements and comparison analysis with other reflecting surfaces. Materials from 25nd European Photovoltaic Solar Energy Conference, 6–10 September 2010, Valencia, Spain.
- Scrase I. 2011. Solar power. RSPB Briefing.