Napowietrzne linie elektroenergetyczne należą do utrwalonych, antropogenicznych elementów współczesnego krajobrazu. Na całym świecie użytkuje się ponad 65 milionów kilometrów linii średniego i wysokiego napięcia, a ich zagęszczenie zależy od stopnia zurbanizowania danego regionu. Choć często niezauważana przez ludzi, obecność linii elektroenergetycznych nie pozostaje bez wpływu na środowisko przyrodnicze. Dotyczy to szczególnie ptaków, jako organizmów korzystających z przestrzeni powietrznej.

Osobniki czy populacje ptaków podlegają stałym i zróżnicowanym oddziaływaniom, zarówno pośrednim, polegającym na przekształcaniu siedlisk wskutek budowy linii jak i bezpośrednim, w szczególności dotyczącym kolizji z przewodami i porażeń prądem. Rozległość wzajemnych oddziaływań ptaków i infrastruktury elektroenergetycznej sprawiła, że kwestie te są obecnie uwzględnione w międzynarodowych i krajowych dokumentach dotyczących polityk energetycznych, rozwiązań technicznych czy prawa ochrony przyrody. Członkostwo w Unii Europejskiej oraz sygnowanie konwencji międzynarodowych, w szczególności Konwencji Berneńskiej, zobowiązuje Polskę do uwzględnienia w krajowych przepisach kwestii minimalizacji negatywnego oddziaływania sieci elektroenergetycznych na ptaki. Równocześnie wiadomo, że krajowy system energetyczny jest technicznie przestarzały i wymaga modernizacji, zmierzających do zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego kraju. Ponadto w ostatnich latach w Polsce obserwuje się gwałtowny rozwój energetyki niekonwencjonalnej, zwłaszcza wiatrowej, skutkujący znaczną liczbą budowanych lub planowanych linii lokalnych wyprowadzających moc wyprodukowaną przez farmy wiatrowe. Realizacje tak dużych inwestycji wymagają przeprowadzenia ekspertyz środowiskowych, które winny się opierać na jasnych zasadach i zaleceniach dotyczących m.in. oddziaływania linii elektroenergetycznych na awifaunę. Wytyczne takie w chwili obecnej są dopiero opracowywane. Tymczasem wiele ekspertyz zostało już zrealizowanych lub jest aktualnie realizowanych przy udziale licznego grona krajowych ekspertów – ornitologów, a także, niestety, osób nieposiadających wystarczającego przygotowania merytorycznego. Nierzadko od ich wiedzy i doświadczenia zależy powodzenie inwestycji oraz jej skutki przyrodnicze.

Linie energetyczne to inwestycje nadrzędnego celu publicznego, co oznacza, że ich waga i znaczenie dla państwa, regionu, ogółu społeczeństwa jest ponadprzeciętna, szczególnie istotna. Zgodnie z polskim prawem budowa lub przebudowa linii elektroenergetycznej o napięciu 50kV lub wyższym wymaga uzyskania decyzji środowiskowej. Wiąże się to z koniecznością opracowania raportu OOŚ, który (o ile Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska nie zaleci inaczej) powinien w sposób wiarygodny oceniać oddziaływanie planowanego przedsięwzięcia na gatunki chronione, w tym na ptaki (ustawa OOŚ). Ocena oddziaływania inwestycji na ornitofaunę powinna zawierać wszystkie wymagane prawem elementy (ustawa OOŚ) i analizować wszystkie aspekty oddziaływania linii na ptaki, tj. ryzyko kolizji, ryzyko porażenia i zmiany w siedliskach. W przypadku analizy ryzyka kolizji zasadne jest zastosowanie analiz statystycznych podobnych jak w przypadku analizy kolizyjności farm wiatrowych. Konieczne jest określenie, jakie gatunki są zagrożone, w jakich porach roku zagrożenie może wystąpić, co może być jego źródłem, jaka jest jego skala i czy będzie ono znaczące dla lokalnej populacji. Jest to niezbędne dla właściwego zaplanowania działań minimalizujących.

Najczęstszymi sposobami ograniczania negatywnego wpływu linii elektroenergetycznych na ornitofaunę znajdującymi się w kartach informacji przedsięwzięć oraz raportach OOŚ są: na etapie realizacji:

  • zapewnienie nadzoru ornitologicznego przez cały okres budowy lub w okresie lęgowym ptaków,
  • prowadzenia robót, szczególnie wymagających ciężkiego sprzętu, poza okresem lęgowym ptaków, na całej linii lub wybranych obszarach np. na terenie obszarów Natura 2000, w miejscach stwierdzonych cennych siedlisk ptaków,
  • wycinkę drzew i krzewów prowadzoną w miarę możliwości poza sezonem lęgowym ptaków, a jeśli nie jest to możliwe do spełnienia, prowadzenie prac związanych z wycinką pod nadzorem ornitologa,
  • prowadzenie linii poza obszarami cennymi dla ptaków,
  • prowadzenie linii jako kablowych na odcinkach cennych dla ornitofauny np. korytarzy ekologicznych będących trasami przelotów ptaków,
  • lokalizowanie w okresie lęgowym ptaków zaplecza budowlanego w oddaleniu od większych zadrzewień i zakrzewień.

na etapie eksploatacji:

  • stosowanie znaczników na przewodach (najczęściej na odcinkach przecinających obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 bądź przebiegających w ich pobliżu) np. w postaci spiral, czy odstraszaczy typu firefly,
  • znakowanie przewodów odgromowych, stosowanie prewencyjnych rozwiązań technicznych minimalizujących potencjalne, negatywne oddziaływanie na ptaki, np. w zakresie konstrukcji izolatorów,
  • stosowanie metalowych „straszek” uniemożliwiających ptakom siadanie nad pionowo zawieszonymi izolatorami lub nad przewodami fazowymi zawieszonymi na izolatorach,
  • budowanie linii w pewnej odległości od ściany lasu.

Kolizje i porażenia w kontakcie z liniami elektroenergetycznymi i elementami ich infrastruktury są jednymi z głównych antropogenicznych przyczyn śmiertelności ptaków. Dla niektórych taksonów jest to jedna z najpoważniejszych przyczyn śmiertelności w ogóle (np. większość bocianów białych ginie z tego powodu) grożąca nawet wyginięciem lokalnych populacji. Ptak ginie wskutek porażenia, jeśli równocześnie zetknie się z dwoma elementami będącymi pod napięciem lub elementem pod napięciem i elementem uziemionym. Problem dotyczy głównie linii energetycznych średniego napięcia (1 – 59 kV) oraz trakcji pojazdów szynowych. Niestety na dzień dzisiejszy nie są wdrożone żadne wytyczne krajowe regulujące ten problem na etapie projektowania wariantów przebiegu, konstrukcji linii elektroenergetycznych, jak i elementów infrastruktury elektroenergetycznej zgodnie z najnowszą wiedzą na temat redukcji negatywnego oddziaływania na ptaki.

W raportach Komisji Europejskiej wyodrębniono trzy główne typy oddziaływań linii napowietrznych na ornitofaunę. Dotyczą one następujących aspektów: ryzyka porażenia prądem; ryzyka kolizji z przewodami energetycznymi i odgromowymi; ryzyka istotnych zmian w ekosystemach w okolicy linii, likwidacji ekosystemów lub stworzenia efektu barierowego. Zagrożenia te dotyczą wszystkich typów linii napowietrznych, jednak nie wszystkich w równym stopniu.

  1. Ryzyko porażenia prądem występuje najczęściej na liniach niskich i średnich napięć i na stacjach transformatorowych, na których odległości między elementami przewodzącymi prąd o różnych napięciach lub między elementem pod napięciem i elementem uziemionym jest zbyt mała. Porażenia są zazwyczaj śmiertelne, a przedmiotem oddziaływania są głównie ptaki o dużej rozpiętości skrzydeł. Sposobem redukcji negatywnego oddziaływania jest odpowiednia izolacja faz oraz zachowanie wystarczającej odległości pomiędzy elementami o różnych potencjałach, lub elementami, pomiędzy którymi zachodzi przesunięcie fazowe. Zastosowanie tych prostych zasad w praktyce jest niejednokrotnie kłopotliwe. W kilku krajach europejskich i w Ameryce Północnej stworzono katalog bezpiecznych rozwiązań inżynieryjnych (np. Haas 2003, APLIC 2006, VSE 2009). Niestety ich bezpośrednie wdrożenie na gruncie krajowym jest trudne ze względu na istotne różnice w sposobie organizacji sieci przesyłowych, inne normy dotyczące projektowania linii i stacji transformatorowych oraz inną paletę standardowych rozwiązań technicznych, w tym budowy słupów energetycznych. Niektóre typy słupów stosowane przez firmy energetyczne ze względu na znaczne ilości ginących na nich ptaków nazywane są słupami „zabójcami”. Taksonami najbardziej podatnymi na porażenia są bocianowate, szponiaste i krukowate.
  2. Za kolizję uznaje się sytuację, w której ptak odnosi obrażenia lub ginie w wyniku zderzenia z jakimkolwiek elementem linii napowietrznej. Jest to poważny i bardzo złożony problem związany z budową nowych i przebudową istniejących linii. Poziom podatności poszczególnych gatunków na kolizje różni się od podatności na porażenia. Ptakami najbardziej zagrożonymi w wyniku kolizji są bocianowate, grzebiące, chruściele, żurawie, sieweczkowate, bekasowate, sowy.
  3. Linie napowietrzne, podobnie jak wszystkie inne inwestycje, powodują zmiany w ekosystemach skutkujące zmianami w składzie gatunkowym ornitofauny. Dotyczy to przede wszystkim linii wysokiego napięcia, ze względu na dużą wysokość słupów i szerokość pasa technologicznego. Linie w trakcie budowy i eksploatacji powodują trwałe przekształcenie obszaru w granicach pasa technologicznego, którego szerokość w zależności od typu linii waha się w zakresie 50 – 120 m. Zgodnie z obowiązującym prawem w pasie technologicznym nie mogą znajdować się drzewa i krzewy wyższe niż 2 m. W przypadku obszarów leśnych w praktyce oznacza to trwałą likwidację ekosystemu leśnego w pasie technologicznym i fragmentację siedlisk, oraz okresowe wycinanie podrostu drzew oraz krzewów. Dotkliwość tego oddziaływania dla ornitofauny jest tym większa im wyższą wartość przedstawiają lasy, przez które przebiega inwestycja. W niektórych przypadkach możemy mówić o oddziaływaniu pozytywnym dla niektórych gatunków. W OSO Puszcza Notecka pas technologiczny poprowadzonej przez drągowinę sosnową linii 110 kV jest ważnym miejscem gniazdowania lerki będącej przedmiotem ochrony tego obszaru Natura 2000. Przykład ten wskazuje na konieczność indywidualnego podejścia do każdej linii i rozważenia aspektu: ochrona których gatunków stanowi priorytet na danym obszarze. Istotną powodowaną przez inwestycję zmianą jakości ekosystemów jest zmiana relacji drapieżnik – ofiara. Linie wysokiego napięcia są często wykorzystywane jako czatownie przez ptaki drapieżne. Poprowadzenie linii wysokiego napięcia przez łąki i inne cenne dla ptaków ekosystemy otwarte powoduje zmniejszenie ilości gniazdujących par ptaków, jednak nie wiąże się ze spadkiem bioróżnorodności. Zatem spadek liczebności gniazdujących par w okolicy linii wysokiego napięcia stanowi przesłankę do tego, aby na obszarach chronionych, gdzie przedmiotem ochrony są gatunki ptaków wodno-błotnych i gatunki związane z terenami otwartymi unikać lokalizacji linii wysokiego napięcia. W przypadku obszarów, gdzie przedmiotem ochrony są ptaki szponiaste, a brak odpowiednich miejsc do zakładania gniazda stanowi czynnik limitujący liczebność populacji, zasadnym wydaje się budowa na słupach bezpiecznych czatowni dla drapieżników oraz platform gniazdowych. Działanie to, w tym przypadku, nosi znamiona minimalizacji i jest adresowane do takich gatunków jak rybołów i inne szponiaste. W Niemczech skuteczność tego rozwiązania wykazano już kilkanaście lat temu. Większość niemieckiej populacji rybołowów gniazduje na słupach energetycznych. Z powyższych przykładów wynika, że do każdego przypadku należy podejść indywidualnie i rozważyć pełen bilans zysków i strat, jakie dane działanie niesie dla ekosystemów, w które ingeruje inwestycja.

Istnieje wiele czynników, które zwiększają ryzyko kolizji ptaków z liniami elektroenergetycznymi. Można podzielić je na kilka grup: biologiczne, środowiskowe oraz techniczne.

  1. Biologiczne. Kluczowym czynnikiem biologicznym jest przynależność gatunkowa ptaka. W licznych badaniach wykazano, że podatność na kolizje poszczególnych gatunków ptaków jest różna. Istnieje wiele opracowań podejmujących próbę podziału gatunków na mniej i bardziej kolizyjne w zależności od:
    • wielkości ciała, masy i rozpiętości skrzydeł (gatunki ciężkie, o dużej powierzchni skrzydeł są bardziej podatne na kolizje – tego typu budowa wiąże się zazwyczaj ze specyficznym sposobem lotu i małą manewrowością, przez co ptaki te mają problem z szybkim unikaniem przeszkód);
    • zachowania w locie (podczas migracji ptaki często wykorzystują przestrzeń powietrzną na dużej wysokości, powyżej przewodów trakcyjnych, co w znaczącym stopniu minimalizuje ryzyko kolizji z liniami napowietrznymi. Ryzykowne sytuacje pojawiają się w okolicy żerowisk, noclegowisk i innych miejsc koncentracji ptaków podczas przelotów. Na tych terenach ptaki chcąc wylądować lub wystartować znacząco obniżają pułap lotu narażając się na kolizje. Ponadto wysokość lotu w okresie rozrodu jest zazwyczaj znacznie niższa. Wykazano również, że ptaki latające w kluczach lub stadach znacznie wcześniej reagują na linie napowietrzne niż pojedyncze osobniki);
    • sposobu obserwacji przestrzeni (szybkie dostrzeżenie przeszkody jest niezbędne dla uniknięcia kolizji. Większość gatunków ptaków, poza sowami i częścią szponiastych, ma oczy umieszczone po bokach głowy. Zwiększa to znacząco kąt widzenia, kosztem jakości widzenia do przodu, gdzie powstaje tzw. „ślepy punkt”., Ponadto wykazano, że ptaki nurkujące, których oczy są przystosowane do poszukiwania pożywienia pod wodą, są w znacznej części krótkowidzami. Cecha ta może być czynnikiem istotnie zwiększającym ich kolizyjność);
    • wieku i płci (w badaniach wykazano znacząco wyższą kolizyjność samców. Samce zazwyczaj wielokrotnie częściej odbywają loty w ramach swoich rewirów, narażając się na kolizje, podczas gdy samice pozostają przez większość czasu w okolicy gniazd. W pracy Crowdera (2000) zaprezentowano liczne badania wykazujące, że podatność na kolizje młodych osobników jest większa niż dorosłych. Przedstawione zależności nie muszą mieć jednak zastosowania w stosunku do wszystkich gatunków);
    • stanu zdrowia (ptaki osłabione (o niskiej masie) i o dużym stężeniu substancji toksycznych we krwi częściej ulegają kolizji niż osobniki zdrowe);
    • czasu aktywności (ptaki dzienne, nocne) (prawdopodobieństwo kolizji podczas nocnych przelotów jest znacznie wyższe niż w ciągu dnia. Nie dotyczy ono jednak ptaków przystosowanych do aktywności nocnej, takich jak lelki czy sowy, ale ptaków migrujących nocą i gatunków, których szczyt aktywności przypada przed świtem i po zmierzchu. Zagrożenie dla nocnych migrantów jest wysokie, jeśli linie znajdują się w okolicy miejsc startu i lądowania).
  2. Środowiskowe.
    • Sposób użytkowania terenu (czynnikiem znacząco podnoszącym ryzyko kolizji jest prowadzenie linii napowietrznych przez ważne dla rzadkich gatunków ekosystemy wykorzystywane przez wiele gatunków, zwłaszcza, jeśli są to ekosystemy wodne lub podmokłe. Niemniej ryzykowne jest lokowanie linii na terenie rozległych monokultur stanowiących żerowiska i miejsca koncentracji ptaków migrujących);
    • warunki atmosferyczne (ptaki w niesprzyjających warunkach atmosferycznych (silny wiatr, zachmurzenie, opady) znacząco obniżają pułap, co naraża je na kolizje z liniami wysokiego napięcia. Dodatkowo ptaki lecące z wiatrem ulegają kolizjom znacznie częściej, niż osobniki lecące pod wiatr);
    • płoszenie ptaków (ptaki spłoszone na skutek polowania, ataku drapieżnika, przejazdu pociągu znacznie częściej ulegają kolizjom).
  3. Techniczne. Parametry techniczne linii mają istotne znaczenie dla skali kolizji, jak i dla spektrum gatunków potencjalnie na nienarażonych. Z punktu widzenia ochrony ptaków istotnymi parametrami są:
    • typ (napięcie) linii i związana z tym wysokość linii (najwyższe konstrukcje w Polsce to przeważnie linie najwyższych napięć 750kV (tylko jedna w kraju), 400kV i 220kV. Ich wysokość może dochodzić do 60, a nawet 80 m. wymienionych są linie wysokiego napięcia 110 kV (wysokość przeważnie od kilkunastu do 30 m). Wszystkie wyżej wymienione posiadają stosunkowo grube przewody fazowe (od 20 do 50 mm). W dobrych warunkach atmosferycznych przewody te są dobrze widoczne przez ptaki. Jednakże ze względu na swoją wysokość linie te są przyczyną stosunkowo dużej ilości kolizji, których ofiarą padają głównie ptaki migrujące. Zazwyczaj zdecydowanie niższe są linie średniego i niskiego napięcia. Ich wysokość to przeważnie 6-10 m. Tego typu konstrukcje są mniejszym zagrożeniem dla migrantów, stanowią jednak zagrożenie dla ptaków lęgowych ze względu na ich niskie wysokości lotu i stosunkowo małą średnicę kabli.);
    • geometria linii (rozmieszczenie przewodów w przestrzeni) (z punktu widzenia ochrony ptaków istotne jest czy przewody fazowe są usytuowane na tym samym poziomie czy też pionowo – jeden nad drugim. Ustawienie przewodów fazowych w jednym poziomie jest bardziej pożądane, gdyż zmniejsza ryzyko kolizji, redukując do minimum zakres wysokości kolizyjnych oraz powodując, że przewody jako wiązka są lepiej widoczne niż jako pojedynczy przewód w przestrzeni)
    • obecność przewodów odgromowych i ich wysokość nad przewodami fazowymi (ich średnica jest znacznie mniejsza niż przewodów trakcyjnych, przez co są mniej widoczne. Co więcej znajdują się one powyżej przewodów trakcyjnych, co poszerza obszar kolizyjny. Wyniki monitoringów wskazują, że przewody odgromowe stanowią większe zagrożenie dla awifauny niż przewody trakcyjne, gdyż ptaki widząc skupione, a więc lepiej widoczne przewody fazowe, wykonują manewr unikania podlatując w górę i często uderzają w przewód odgromowy będący w oddaleniu i słabiej widoczny);
    • oświetlenie linii + oznakowane linii (oświetlenie linii dotyczy wyłącznie najwyższych konstrukcji i wynika z troski o bezpieczeństwo ruchu powietrznego. Oświetlenie nie może być natomiast traktowane jako czynnik minimalizujący ryzyko kolizji, gdyż w nocy lub w warunkach ograniczonej widoczności światła oświetlające słupy lub linię mogą przyciągać ptaki);
    • odległość pomiędzy liniami (równoległy przebieg kilku linii w bardzo bliskim sąsiedztwie stanowi mniejsze zagrożenie dla awifauny niż równoległa lokalizacja kilku linii w odległości kilkuset metrów. Większe zgrupowania linii (pomimo, że czasami zwiększa to zakres wysokości kolizyjnych) są łatwiej dostrzegalne, co minimalizuje ryzyko kolizji. W takiej sytuacji ptak musi jednorazowo podnieść pułap, aby ominąć kilka barier liniowych. W przypadku rozmieszczenia linii w odległości kilkuset metrów od siebie, każda przeszkoda musi być osobno dostrzeżona i ominięta, co podnosi ryzyko kolizji podczas przelotu).

Dotychczas (luty 2014) nie powstały jeszcze krajowe wytyczne dotyczące sposobu prowadzenia inwentaryzacji i oceny oddziaływania na ornitofaunę dla inwestycji polegających na budowie napowietrznych linii elektroenergetycznych. Aktualna rekomendacja Sekretariatu Konwencji Berneńskiej nr 110 (2004) i wydane do niej wytyczne są stosunkowo lakoniczne i nie precyzują wielu kluczowych dla właściwej oceny oddziaływania kwestii. Takimi wytycznymi są w Europie: Haas et al. 2003, VSE 2009, VDE 2011 oraz w USA: APLIC 2006, APLIC 2012. Należy jednak dążyć do tego, żeby wszystkie modernizowane i nowobudowane linie elektroenergetyczne oraz sieci trakcyjne były projektowane w obszarach, jak i technicznie konstruowane w sposób uwzględniający najnowszą wiedzę dotyczącą ochrony ptaków przed negatywnym oddziaływaniem ze strony linii energetycznych. Ponadto należy dążyć do zabezpieczenia linii energetycznych i słupów znanych obecnie z wysokiej kolizyjności lub wysokiej śmiertelności w wyniku porażeń. Proponowane (np. na etapie OOŚ) działania minimalizujące muszą być oparte na wynikach inwentaryzacji i analiz oraz być dostosowane do specyfiki awifaunistycznej danego terenu czyli gatunków ptaków, których ochrona na danym obszarze stanowi priorytet.

Powyższy tekst stanowi kwintesencję najbardziej aktualnej zebranej wiedzy dotyczącej oddziaływania linii elektroenergetycznych na awifaunę.

Literatura:

  • Pakuła M., Knioła T. 2013. Oddziaływanie linii elektroenergetycznych na ornitofaunę oraz metody jego oceny. Przegląd Przyrodniczy XXIV, 3 (2013): 61-107
  • Kustusc K. i inni. 2013. Ptaki i napowietrzne linie elektroenergetyczne. Rodzaje oddziaływań, ich przyczyny i znaczenie dla populacji ptasich. Ornis Polonica 2013, 54: 257–278
  • FPP Consulting Sp. z o. o. 2013. Wpływ napowietrznych sieci elektroenergetycznych średniego i wysokiego napięcia, w tym również kolejowych sieci trakcyjnych, na ptaki”, Warszawa, listopad 2013 r.

Categories: